Brutal Paradox of Religion

Brutal Paradox of Religion

जाहिर झूठा खेलहीं, हिरदे अति अंधेर।

कहें हम सांचे और झूठे, यों फिरें उलटे फेर।।कलश हीं १५/१६

The Brutal Paradox of Religion

When spiritual experiences are interpreted from a low stage of personal development—like egocentrism ("only I matter") or ethnocentrism ("only our group matters")—religion can become deeply harmful.

This is how horrific events like the Spanish Inquisition or the Crusades happened. People committed torture and murder in the name of religion, believing their group had the only true faith and others were enemies. Shockingly, some of those involved were sincere mystics—spiritually awakened, but still stuck in a low level of moral maturity.

When religion is shaped by ethnocentric thinking, it becomes one of history's biggest sources of hatred and violence.

But when religion is interpreted from higher levels of development—worldcentric (valuing all humans equally) or integral (seeing the unity in diversity)—it becomes a force for immense love, compassion, and kindness.

This is the brutal paradox of religion: it has been the cause of both the worst and best in human behavior.

And this paradox is still alive today. A spiritual path might offer deep insights (what we call Waking Up), but if it doesn't help people emotionally and morally mature (Growing Up), followers can remain at any stage of development—even the most primitive.

Growing Up: means emotional, moral, and psychological maturity. It's about developing empathy, self-awareness, and the ability to live responsibly in the world.

Waking Up: means Spiritual awakening—realizing deeper truths such as the oneness of all life, the illusion of the ego, and connection with universal consciousness. 

निपट नजीकी सेवहीं, दौडे़ एक दूजे पें लेन। 

खैंचा खैंच ऐसी करें, ए भी लगे दुख देन।।किरंतन ६३/१०

ए तो गत संसार की, जो खैंचा खैंच करत। 

आपन तो साथी धाम के, है हम में तो नूर मत।।किरंतन ९४/३३

अजूं देखाऊं नीके कर, ए जो खैंचा खैंच करत। ए झूठे झूठा राचहीं, पर सुध न काहूं परत।। सनंध १५/१ 

धर्म का क्रूर विरोधाभास

जब आध्यात्मिक अनुभवों की व्याख्या व्यक्ति के विकास के निम्न स्तर—जैसे कि स्वकेन्द्रीयता ("सिर्फ मैं महत्वपूर्ण हूँ") या जातिकेन्द्रीयता ("सिर्फ हमारा समूह सही है")—से की जाती है, तो धर्म एक बहुत ही हानिकारक शक्ति बन सकता है।

इसी तरह स्पेनिश इन्क्विज़िशन और क्रूसेड्स जैसे भयावह घटनाएं घटीं। लोगों ने धर्म के नाम पर अत्याचार किए, यातनाएँ दीं, और हत्याएं कीं, यह मानते हुए कि केवल उनका ही धर्म सच्चा है और बाकी सभी "दूसरे" हैं—दुश्मन हैं। आश्चर्य की बात यह है कि इनमें से कुछ लोग सच्चे साधक थे—आध्यात्मिक रूप से जागे हुए, पर नैतिक रूप से अब भी अपरिपक्व।

जब धर्म को जातिकेन्द्रीय सोच से देखा जाता है, तो वह इतिहास में घृणा और हिंसा का सबसे बड़ा स्रोत बन जाता है।

लेकिन जब धर्म को उच्चतर विकास के स्तरों से देखा जाता है—विश्वकेन्द्रीय (जहाँ सभी मनुष्यों को समान मूल्य दिया जाता है) या समन्वयात्मक (जहाँ विविधता में एकता को देखा जाता है)—तो वह प्रेम, करुणा और दया की महान शक्ति बन जाता है।

यही है धर्म का क्रूर विरोधाभास: यह मानव व्यवहार के सबसे बुरे और सबसे श्रेष्ठ दोनों का कारण रहा है।

और यह विरोधाभास आज भी मौजूद है। कोई भी आध्यात्मिक पथ गहरी अंतर्दृष्टि (जिसे हम "जागना" कहते हैं) दे सकता है, लेकिन यदि वह लोगों को भावनात्मक और नैतिक रूप से परिपक्व होने (यानी "बढ़ना") में मदद नहीं करता, तो उसके अनुयायी विकास के किसी भी स्तर पर अटक सकते हैं—यहाँ तक कि सबसे आदिम स्तर पर भी।

बढ़ना (Growing Up): इसका अर्थ है भावनात्मक, नैतिक और मानसिक परिपक्वता। इसमें सहानुभूति, आत्मचेतना और ज़िम्मेदारीपूर्वक जीवन जीने की क्षमता विकसित होती है।

जागना (Waking Up): इसका अर्थ है आध्यात्मिक जागरण—ऐसे गहरे सत्य को जानना जैसे कि जीवन की एकता, अहं की माया, और ब्रह्म के साथ जुड़ाव।

ધર્મનું ક્રૂર વિસંગતિભર્યું પરસ્પરવિરોધ

જ્યારે આધ્યાત્મિક અનુભવોને વ્યક્તિગત વિકાસના નીચા સ્તરથી સમજવામાં આવે છે—જેમ કે આત્મકેન્દ્રીયતા ("ફક્ત હું જ મહત્વનો છું") અથવા જાતિકેન્દ્રીયતા ("ફક્ત અમારી જ જાતિ સાચી છે")—ત્યારે ધર્મ અત્યંત હાનિકારક બની શકે છે।

અભ્યાસે એવું જ ઘનઘોર ઘટનાઓમાં બન્યું—જેમ કે સ્પેનિશ ઇન્ક્વિઝિશન અથવા ક્રૂસેડ્સ. લોકોએ ધર્મના નામે પીડાઓ આપી અને હત્યાઓ કરી, એમ માનીને કે ફક્ત તેમનો ધર્મ જ સાચો છે અને બાકીના બધાં દુશ્મન છે. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે એમાંના ઘણા લોકો સાચા સાધક હતાં—આધ્યાત્મિક રીતે જાગેલા, પણ નૈતિક રીતે હજુ કચાશવાળા અને અપરિપક્વ.

જ્યારે ધર્મ જાતિકેન્દ્રીય વિચારોના આધારે ઘડાય છે, ત્યારે તે ઈતિહાસના સૌથી મોટાં દ્વેષ અને હિંસાના સ્ત્રોતોમાંથી એક બની જાય છે।

પરંતુ જ્યારે ધર્મ ઊંચા વિકાસના સ્તરથી સમજવામાં આવે છે—વિશ્વકેન્દ્રીય (જ્યાં બધા માનવોને સમાન મૂલ્ય મળે) અથવા ઇન્ટિગ્રલ (જ્યાં વિવિધતામાં એકતા જોવાય)—ત્યારે તે પ્રેમ, કરુણા અને દયાનું મહાન સાધન બની જાય છે।

આજનું યથાર્થ એ છે કે ધર્મનું આ ક્રૂર પરસ્પરવિરોધ હજુ પણ જીવીતું છે: ધર્મ માનવ વર્તનનાં સૌથી ઘાતકી તેમજ સૌથી મહાન રૂપનું કારણ રહ્યો છે।

આ વિસંગતિ આજેય જારી છે. કોઈ પણ આધ્યાત્મિક માર્ગ શારીરિક અને કાયમી તટસ્થતાની ઊંડી ઝાંખી આપી શકે છે ("જાગવું"), પણ જો તે લોકોને ભાવનાત્મક અને નૈતિક રીતે પરિપક્વ ("વધરવું") થવામાં મદદ ન કરે, તો અનુયાયીઓ વિકાસના કોઈ પણ સ્તરે અટકી શકે છે—even સૌથી આદિમ પર.

ચેતનાનો વિકાસ થવો (Growing Up): આનો અર્થ છે ભાવનાત્મક, નૈતિક અને માનસિક પરિપક્વતા. એમાં સંવેદના, આત્મજ્ઞાન અને જવાબદારીપૂર્વક જીવન જીવવાની ક્ષમતા વિકસાવવામાં આવે છે।

ચેતનાનું જાગવું (Waking Up): આનો અર્થ છે આધ્યાત્મિક જાગૃતિ—એવા ઊંડા તત્વોના બોધ થવો જેમ કે સમગ્ર જીવનની એકતાનો અનુભવ, અહંકારનું મોહિત્વ અને બ્રહ્મ સાથેનો સંબંધ.